Het Sociaal Panorama: een effectieve benadering van pesten
Vanaf het moment dat bij een kind sprake is van objectpermanentie, geeft het kind mensen uit zijn sociale omgeving een plek in zijn gedachten. De sociaal-psycholoog Lucas Derks ontdekte dat de meeste mensen hun sociale omgeving als een soort panoramisch landschap weergeven. Vandaar dat hij zijn model het Sociaal Panorama noemde.
Derks definieert iemands Sociaal Panorama als “a person’s mental representation of his or her social environment” (Derks, 1998). Volgens hem zien de meeste mensen hun sociale omgeving als een soort panoramisch landschap. ‘Het zelf’ bevindt zich in het centrum van dat landschap en wordt omringd door de representaties van alle individuen en groepen die voor die persoon relevant zijn.
In Miranda’s Sociaal Panorama nam de aanvoerster Veronique van de pesterijen een centrale positie in: zij bevond zich middenvoor, stond dichtbij (op 1,5 mentale meter afstand) en was een kop groter (terwijl zij in werkelijkheid een kop kleiner was dan Miranda). De kinderen die met Veronique meepestten, stonden naast en achter haar; zowel links als rechts en waren in Miranda’s beleving iets kleiner dan de aanvoerster, maar wel groter dan Miranda zelf.
Toen dit helder was, hebben we (met behulp van verschillende technieken die hierna worden toegelicht) veranderingen in haar Sociaal Panorama aangebracht. Miranda wilde graag met Veronique bevriend zijn en voor haar gevoel was het het beste wanneer zij Veronique een plaats rechts naast haar gaf.
Een verandering moet niet tot nieuwe problemen leiden. Daarom hebben we uitgebreid gekeken hoe deze verandering zou doorwerken voor Miranda, door in gedachte na te gaan hoe toekomstige situaties zouden kunnen verlopen wanneer zij hier gebruik van zou maken en door mogelijke nieuwe situaties uit te spelen (drama). Door op deze manier te anticiperen, maak je het mogelijk eventuele bezwaren mee te nemen bij het bijstellen van de oplossing/verandering en vergroot je de kans dat een kind zich daadwerkelijk anders gaat gedragen omdat het in gedachte al het nieuwe gedrag geoefend heeft.
Het Sociaal Panorama kun je enerzijds gebruiken als monitor om een beeld te vormen van de manier waarop iemand zijn sociale omgeving beleeft. In dit kader gebruiken we het specifiek om na te gaan hoe pesters en zondebokken tegen elkaar aankijken. Anderzijds biedt dit model rechtstreeks mogelijkheden voor interventies.
De manier om toegang te krijgen tot iemands Sociaal Panorama en de technieken om daar veranderingen in aan te brengen, worden hierna toegelicht, waarna de veranderingstechnieken volgen.
Techniek 1: Hoe zet je de ‘monitor’ aan?
1. “Ga lekker zitten en doe je ogen dicht.”
2. “Denk aan ‘alle mensen van de hele wereld om je heen’. (Links, rechts, voor, achter je.)”
3. “Als je daar een idee van hebt, ga dan eens na waar -voor jouw gevoel- jij “…….” [noem een relevante persoon] ziet.”
4. “Wijs eens aan waar dat is. (Daarna mag je je ogen open doen.)”
Om kinderen op een open manier kennis hiermee te laten maken, is het aan te raden te beginnen met het verkennen van hun familieleden en/of hun vrienden.
Bij deze oefening gaat het om iemands subjectieve ervaring, om zijn persoonlijke beleving. Bij kinderen die gepest worden, kom ik regelmatig tegen dat zij een pester één à twee koppen groter waarnemen dan zij zelf, terwijl zij zelf in werkelijkheid groter zijn. Daarom zeg ik vaak: “Soms zie je dingen in je hoofd anders dan in het echt. We zijn nu benieuwd naar de foto’s in jouw hoofd.” en aansluitend vraag ik dan: “Kijk nog eens naar de foto in je hoofd; zie je hem/haar op ooghoogte of daar boven of daaronder?”
De plaats waar je iemand in je Sociaal Panorama localiseert, blijkt je relatie met die persoon te weerspiegelen. Zonder ons hier vaak bewust van te zijn, komt dit in ons taalgebruik naar voren. Bijvoorbeeld: ‘ik kijk tegen hem op’, ‘zij kijkt op hem neer’, ‘wij zijn erg close’ en ‘ik moet haar een beetje op een afstandje houden’, ‘hij zit me te dicht op m’n huid’.
Bij kinderen die gepest worden, zien we dat zij hun pesters een centrale positie hebben gegeven. Zij krijgen daarbij het gevoel dat ze niet om hen heen kunnen. Dit verandert voor hun gevoel, wanneer ze verschuivingen in hun Sociaal Panorama aan brengen.
