Ons onderwijssysteem wordt in stand gehouden door dingen die als vanzelfsprekend worden ervaren. In dit artikel gaan wij, Lucas Derks (sociaal psycholoog) en Henriette Mol (orthopedagoog) na wat onderwijshelden met elkaar gemeen hebben en komen van daaruit tot een werkwijze waarmee iedereen onderwijsheld kan worden: ‘utopisch denken’. En ideeën kan bedenken en vormgeven om hoge uitvalspercentages, personeelstekorten en agressie terug te dringen.

Een lesje utopisch denken

Hoe willen wij leren mogelijk maken?

Door Lucas Derks en Henriette Mol

Wat onderwijshelden zoals Boeke, Neill, Reimer, Comenius, Fernandez, Illich, Korczak en Montessori met elkaar gemeen hebben, is hun vermogen om zich te bevrijden uit denkwijzen die de rest van de onderwijswereld gevangen houden. Hoe doen ze dat? Hoe ontsnap je uit je vastgeroeste denkkaders?

Vragen verboden

Wat als eerste opvalt, is dat zij vanuit hun intense betrokkenheid vragen stellen. Lastige, fundamentele, brutale vragen. Het soort vragen waarop geen juf of meester het antwoord weet. Vragen waarvoor ze in de klas eigenlijk strafwerk, slaag of openbare vernedering verdienden.

De vragen die deze onderwijshelden stellen gaan steeds over alom geaccepteerde vanzelfsprekendheden. Het kunnen bedenken van zulke vragen is een kunst die ook vooraf gaat aan het ontdekken van de lucht of de zwaartekracht: het gaat om dàt te kunnen opmerken waar anderen blind voor zijn. Wanneer deze onderwijsprofeten een dergelijke ingeburgerde vanzelfsprekendheid eenmaal te pakken hebben, gaan ze ermee stoeien. Ze vragen zich bijvoorbeeld af wat het tegenovergestelde zou zijn. En gaan dan bewijzen voor de juistheid van dit tegendeel verzamelen. Het liefst hebben ze dramatische bewijzen, waarmee ze andere mensen aan het twijfelen kunnen brengen. Dan gaan ze alternatieve schoolsystemen bedenken die beter, leuker en effectiever beloven te zijn.

Essentieel is, dat zij zich niet laten afschrikken door collega’s die roepen: “Dat kan niet. Dat hebben we al geprobeerd. Met ons soort leerlingen gaat dat niet. Dat is een utopie!”

Willen we anno 2000 de problemen met hoge uitvalpercentages, agressie en personeelsgebrek oplossen? Dat kan wellicht wanneer ‘utopisch denken’ een vanzelfsprekende activiteit wordt voor iedere onderwijs-vrouw en onderwijs-man. We zijn goed op weg. Uit het programma van het symposium ter gelegenheid van het afscheid van Ben van der Hilst als rector van het Montessori College Nijmegen, maken we op dat momenteel ‘utopisch-denken’ als studiedag gegeven wordt. De lezingen-titels luiden: Het Studiehuis Voorbij, De Vakdocent Voorbij, De Schoolleider Voorbij en Het Montessori-systeem Voorbij. Hoe kun je je dergelijk vernieuwend denken eigen maken?